Lý tưởng thẩm mỹ

1. Khái niệm lý tưởng thẩm mỹ

Danh từ lý tưởng biểu thị quan niệm về sự hoàn thiện bản thân con người và xã hội trong tương lai. Lý tưởng chỉ cái hiện chưa có, chưa tới, nhưng sẽ tới, sẽ có khi có các điều kiện khách quan thích hợp.

Lý tưởng không chỉ là ước mơ, là khát vọng; mà còn là niềm tin, ý chí và tri thức của con người có ý nghĩa định hướng cho hoạt động nhận thức và thực tiễn làm cho hành động của con người vươn tới một mục tiêu rõ rệt.

Xây dựng lý tưởng và đấu tranh vì lý tưởng; thì vấn đề quan trọng là lý tưởng phải trên cơ sở hiện thực cuộc sống phù hợp với qui luật vận động và phát triển của xã hội. Tính hiện thực của lý tưởng không phải là tạo nên hình ảnh tưởng tượng về khát vọng sống, về cái mong muốn; mà là những dự kiến trong tâm trí kết quả cuối cùng trong mọi hoạt động của cá nhân, của xã hội khiến cho hoạt động có tính mục đích và có khả năng tạo thành nghị lực, thành sức mạnh và thành hiện thực.

Lý tưởng chỉ đúng đắn khi nó dựa trên sự nhận thức khoa học về những mâu thuẫn, động lực và xu hướng phát triển tất yếu khách quan của xã hội; đồng thời thấy rõ những phương thức thực tiễn để thực hiện lý tưởng.

Lý tưởng một khi đã hình thành, tồn tại và phát triển thường được con người bổ sung, làm phong phú, hoàn thiện hơn về mặt nội dung. Chính vì vậy, ở mỗi giai đoạn phát triển của lịch sử, lý tưởng của con người mang tính tương đối, ổn định. Tùy theo những điều kiện kinh tế – xã hội, thời đại nhất định thì lý tưởng của con người cũng có sự thay đổi, chuyển hoá biểu thị thành hệ thống các giá trị khác nhau.

Xét về hình thức, lý tưởng được thể hiện dưới nhiều hình thức khác nhau; nhưng đều là tổng thể các phương hướng cơ bản của đời sống xã hội. Đó là lý tưởng chính trị – xã hội; lý tưởng pháp quyền, đạo đức, khoa học, tôn giáo và thẩm mỹ.

Khác với khoa học, trong quan hệ thẩm mỹ ngoài những tri thức có tính khách quan phù hợp với chân lý, nó còn bao hàm cả thái độ chủ quan của con người đối với khách thể.

Nếu cảm xúc thẩm mỹ nảy sinh từ sự cảm thụ cái đẹp trong thực tế, thì lý tưởng thẩm mỹ lại hướng tới cái đẹp trong ươc mơ và khát vọng sống của con người, nó xây dựng hình ảnh mẫu mực cảm quan về những giá trị thẩm mỹ mà con người cho rằng cần phải có và sẽ có.

Trong lý tưởng thẩm mỹ bao hàm cả sự nhận thức về cái hoàn thiện, cái đang mong muốn, cần phải có và cả tình cảm của chủ thể đối với chúng. Trong quan hệ thẩm mỹ, lý tưởng thẩm mỹ thể hiện trong hình thức cụ thể – cảm tính, toàn vẹn của một sự vật một hiện tượng, một con người nhất định hoặc một tác phẩm nghệ thuật. Ví dụ qua hình tượng Thạch Sanh, Thánh Gióng, Cô Tấm. Những hình tượng đó nói lên tình cảm yêu thương, qúy trọng của nhân dân ta đối với mẫu người lý tưởng và cũng gợi ra ở người cảm thụ lòng say mê, mến phục.

Lý tưởng thẩm mỹ biểu hiện tập trung cao nhất của nhu cầu thẩm mỹ, tình cảm thẩm mỹ, thị hiếu thẩm mỹ; hay nói một cách khác lý tưởng thẩm mỹ là giai đoạn cao nhất của nhận thức, đánh giá và sáng tạo thẩm mỹ. Mọi xúc cảm, biểu tượng, phán đoán, đánh giá, cảm thụ và sáng tạo thẩm mỹ đều do lý tưởng thẩm mỹ chi phối và tập trung ở lý tưởng thẩm mỹ.

Có thể nói hoạt động nói chung và hoạt động thẩm mỹ nói riêng của con người bao giờ cũng mang xu hướng hiện thực hoá lý tưởng thẩm mỹ. C. Mác đã chỉ rõ rằng trước khi con người hành động bao giờ con người cũng hình dung trong trí tưởng tượng của mình hình ảnh của cái mà con người mong muốn đạt tới. Điều đó đã khẳng định rằng trong hoạt động của con người không chỉ cải biến dạng vật chất tự nhiên bên ngoài bằng hoạt động vật chất, mà con người còn thực hiện những mục tiêu đã định sẵn trong ý thức, trong trí tưởng tượng của họ. Và cũng như vậy, trong hoạt động thẩm mỹ, các hình mẫu về cái hoàn thiện, hoàn mỹ của lý tưởng thẩm mỹ sẽ định hướng, điều chỉnh và thúc đẩy toàn bộ quá trình đó.

Lý tưởng thẩm mỹ nói lên đặc trưng về sự hoàn thiện của các sự vật, hiện tượng của hiện thực, về lối sống của con người. Trong lý tưởng thẩm mỹ, có chứa đựng cả sự khái quát về những thuộc tính thẩm mỹ đã tồn tại của hiện thực tự nhiên và xã hội, kể cả việc đề ra mục tiêu mà hoạt động thẩm mỹ của của xã hội phải vươn tới.

Lý tưởng thẩm mỹ là tổng thể phương hướng cơ bản của đời sống được kết lại thành hình ảnh mẫu mực cảm quan về sự hoàn thiện, hoàn mỹ của con người và của xã hội, nói lên những xu hướng và qui luật của sự tiến bộ lịch sử.

Lý tưởng thẩm mỹ là sản phẩm cao nhất của ý thức thẩm mỹ. Mọi hoạt động thẩm mỹ đều nhằm thực hiện nó. Nghệ thuật đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong việc thể hiện lý tưởng thẩm mỹ, bởi vì nghệ thuật tạo ra những hình mẫu hình tượng nghệ thuật về hiện thực hoàn thiện; đồng thời lý tưởng thẩm mỹ cũng nổi lên như là tiêu chuẩn về cái đẹp của những giai đoạn khách nhau của sự nghiệp sáng tạo thẩm mỹ của con người.

2. Lý tưởng nghệ thuật

Như đã phân tích ở trên, lĩnh vực hoạt động cơ bản của lý tưởng thẩm mỹ là nghệ thuât. Lý tưởng thẩm mỹ trong nghệ thuật đóng vai trò mục tiêu sáng tạo của nghệ thuật. Vậy lý tưởng thẩm mỹ trong lịch sử phát triển của nghệ thuật như thế nào?

- Lý tưởng thẩm mỹ của nghệ thuật nguyên thủy. Đó là các nghệ thuật thành vách, các thiên thần thoại anh hùng ca tối cổ đã thể hiện lý tưởng thẩm mỹ của người nguyên thủy là lý tưởng hướng về mẫu người chiến thắng muốn tách mình ra khỏi giới tự nhiên, chinh phục lại tự nhiên. Biểu tượng con người giành được ngọn lửa thiêng trong tay thần linh, con người không còn run rẩy trước tự nhiên mà có khả năng chinh phục tự nhiên.

Khát vọng sức mạnh của con người nguyên thủy là khát vọng sức mạnh của sư tử, của sự khôn khéo một chim ưng. Tuy muốn tách mình ra khỏi tự nhiên, người nguyên thủy không muốn đổi lấy sức mạnh của mình với sức mạnh của tự nhiên, mà chỉ đem sức mạnh của mình gia nhập vào tự nhiên. Đồng thời lý tưởng thẩm mỹ của người nguyên thủy cũng còn là lý tưởng về sự phồn thực; đông con, nhiều cháu, lúa bắp đầy nương, lợn gà đầy chuồng, trâu bò đông đúc trên những thảo nguyên bao la.

- Lý tưởng thẩm mỹ của nghệ thuật cổ Hy lạp với ba hình mẫu tiêu biểu: mẫu người công dân anh hùng như Hécto, như Axin, vinh quang như thần chiến thắng. Mẫu người nhà hiền triết có tài. Người Hy lạp cổ đại không chỉ có khát vọng về sức mạnh của đường gươm của chiến trận, mà còn đánh giá cao sức mạnh của tài trí, của trí tuệ con người. Suốt muời năm trời vây thành Tơroa, biết bao anh hùng ngã xuống vẫn không vào được thành. Cuối cùng nhờ vào tài trí của Uylítxơ mà quân của Agamennông đem được con ngựa gỗ vào thành, và do đó mở được cổng thành. Cả thiên Iliát của Hôme để ca ngợi cách anh hùng đánh thành và giữa thành Tơroa. Nhưng cả thiên Ôđítxê của nhà thơ lại chỉ ca ngợi mưu trí của một Uylixơ trên đường trở về quê nhà. Nhà hiền triết có tài còn là mẫu mực như : Đêmôcrít, Platông, Arixtốt. Mẫu người: nhà quán quân thể thao. Khát vọng về con người có sức mạnh của người Hy lạp cổ đại gắn liền với nhiệm vụ rèn luyện cơ thể của con người. Người đep là người có cơ bắp cuồn cuộn có thể quật ngã sư tử, hổ, báo. Người đẹp là người có hình mẫu lý tường như hình người ném đĩa Mirôn trong hội đua tranh tài Ôlempích còn được lưu truyền đến ngày nay.

- Lý tưởng thẩm mỹ của nghệ thuật trung cổ. Do xã hội phong kiến vốn có nhiều kịch tính, do đó sinh ra nhiều hình thái lý tưởng thẩm mỹ trái ngược nhau. Một mặt lý tưởng thẩm mỹ phụ thuộc vào đức tin của Thiên chúa giáo, về sự siêu thoát tâm linh về thiên đường; nhưng mặt khác ở một cực khác, cuộc sống thế tục vẫn chi phối mãnh liệt con người, mà thi cỏ ca ở thời kỳ cuối cùng của xã hội trung cổ vẫn hướng về một hình mẫu kỵ sĩ (hiệp sĩ). Một người, một ngựa, một guơm trong tim tôn thời một nàng, rồi đi khắp nhân gian, thấy việc bất bình là can thiệp.

Trung cổ phuơng Đông, do chế độ chuyên chế độc đoán, xã hội không có sự bình quyền tối thiểu, nhà vua là kẻ nắm quyền sở hữu duy nhất, có quyền thống trị tuyệt đối trên mỗi số phận con người. Ở đây lý tưởng thẩm mỹ là lý tưởng chiến thắng, lý tưởng anh hùng có sắc thái đặc biệt ít nhân đạo và có nhân tố huyền bí.

- Lý tưởng thẩm mỹ của nghệ thuật phục hưng. Trong nghệ thuật phục hưng là lý tưởng của giai cấp tư sản đang được hình thành và bước đầu phát triển. Cuộc cách mạng về văn hoá thời kỳ này tạo nên một nghệ thuật tiến bộ chống thần quyền tôn giáo, đòi giải phóng con người. Cho nên, lý tưởng thẩm mỹ thời phục hưng là lý tưởng thẩm mỹ nhân văn, nó hướng tới ba mẫu người: Mẫu người công dân anh hùng, nhưng khác với thời cổ đại Hy lạp. Bởi là con người có chiều sâu nội tâm, khổng lồ về tầm vóc, về tài tử, về năng lực sẵn sàng đón nhận mọi nhiệm vụ, mọi thử thách. Mẫu người nhà bác học, là những người khổng lồ về hiểu biết, muốn nắm hết mọi tri thức để xây dựng cuộc sống mới. Mẫu người nhà tư sản, biết làm giàu, biết mở công xưởng sản xuất và buôn bán lớn.

Nhìn chung, lý tưởng thẩm mỹ thời phục hưng còn có nét trừu tượng và chưa hoàn chỉnh vì nó mới chỉ đặt vấn đề giải phóng con người nói chung; nó cũng bộc lộ một khiá cạnh nào đó của nhà tư sản, một “thương nhân lém lỉnh”, nhưng khôn ngoan.

- Lý tưởng thẩm mỹ của nghệ thuật cổ điển (XVII). Sự hòa hoãn của giai cấp tư sản và giai cấp địa chủ phong kiến qúy tộc thời kỳ này đã tạo nên một nghịch lý trong lý tưởng thẩm mỹ cổ điển. Cho nên, nghệ thuật cổ điển hướng đến mẫu người công dân quý tộc, đó là con người anh hùng, sẵn sàng thực hiện mọi nhiệm vụ quốc gia. Nhưng người anh hùng đó luôn tự phải giải quyết giữa một bên là tình cảm với một bên là nhiệm vụ, bên này là nghĩa và bên kia là tình. Đồng thời, chúng ta còn thấy lý tưởng dục vọng tư sản cuối cùng vẫn thắng lý tưởng công dân hiệp sĩ kiểu phong kiến đã lỗi thời.

- Lý tưởng thẩm mỹ nghệ thuật khai sáng (XVIII). Đây là thời kỳ sôi động của cách mạng tư sản và của giai cấp tư sản nhằm xóa bỏ thế hoà hoãn với giai cấp địa chủ phong kiến, xoá bỏ chế độ phong kiến. Cho nên mẫu người lý tưởng thời kỳ này hướng về mẫu người hành động có lý trí, kiên nghị và đầy trách nhiệm.

- lý tưởng thẩm mỹ của nghệ thuật lãng mạn. Lý tưởng thẩm mỹ thời kỳ này là rất phức tạp. Nó phức tạp về thiên hướng và về sắc độ. Nó mang tính chất của nghệ thuật lãng mạn tích cực và lãng mạn tiêu cực.

Đặc điểm chung của lý tưởng thẩm mỹ lãng mạn là lý tưởng khát vọng về một cuộc sống hoàn thiện ở bên ngoài hiện thực, vượt lên trên cuộc đời thường. Đặc điểm riêng trong lý tưởng thẩm mỹ của lãng mạn tích cực là muốn đấu tranh cho tự do con người, nhưng vấn đề đặt ra của họ còn quá mơ hồ. Sống giữa thế giới bạo tàn mà họ chỉ kêu gọi lòng từ thiện và vì không đặt lý tưởng vào thực tại cuối cùng, nên nghệ thuật lãng mạn thường thiếu lòng tin vững chắc vào sức mạnh thực tế của con người. Giăng Văn Giăng tu thiện gần như trở thành thánh nhân, nhưng khi chết thì vẻ đẹp của ông chỉ còn vương lại đâu đó trên nấm mồ cô quạnh trong những chiều vàng lá rụng khôn nguôi của khát vọng của niềm mong ước. Rồi có Exmêranđa hiện ra như thiên thần trong một thế giới rách nát, còn Quadimôđô sánh bừng lên một phẩm chất đẹp bên trong qua hình hài xấu xí: chột, thọt, gù. Nhưng khi nhà văn Víchtoguygô khép cuốn tiểu thuyết “Nhà thờ đức Bà Pari”, hẳn ta cảm nhận ngay được một không gian như trùng xuống, âm u, vô vọng trong hình hài bộ xương mảnh mai đến thương hại của Exmêranđa được bộ xương thọt, gù của Quadimôđô ôm ấp nâng niu.

- Lý tưởng thẩm mỹ của nghệ thuật hiện thực phê phán. Do biết đặt lý tưởng vào thực tại của cuộc sống của nhân dân mà lý tưởng thẩm mỹ của nghệ thuật hiện thực phê phán có một nội dung lịch sử. Các nghệ sỹ hiện thực phê phán cố gắng tìm cách giải quyết mặt thẩm mỹ của cái đang mong muốn và cái cần phải có – cái con người có thể đạt tới như một mục đích, đích thực của cuộc sống. Các nhân vật của Bandắc, Stăngđan, Đíchken, Tônxtôi, Tsêkhốp tìm thấy con người những năng lực dự trữ và những khả năng chống lại cuộc sống tầm thường, tàn bạo. Bên cạnh sự phát hiện ra cái ác, phát hiện ra các nguyên nhân tha hóa con người, và cho dù các nhân vật của nghệ thuật hiện thực phê phán thường bị hoàn cảnh lấn át, thì đằng sau những thiên truyện của họ, vẫn toát lên vẻ đẹp bên trong và những khả năng bên trong của con người, mặc dù chưa bộc lộ đầy đủ.

- Lý tưởng thẩm mỹ của nghệ thuật hiện thực xã hội chủ nghĩa. Lý tưởng thẩm mỹ hiện thực xã hội chủ nghĩa không cố gắng tìm cách giải quyết mặt thẩm mỹ của cái đáng mong muốn và cái cần phải có chỉ như một mục đích, mà tìm cách thực hiện nó trong thực tiễn cách mạng. Chính vì vậy mẫu người của nghệ thuật hiện thực xã hội chủ nghĩa là mẫu người có khả năng cải tạo hiện thực khách quan phấn đấu cho một lý tưởng cao đẹp, con người phát triển và hoàn thiện; đó là lý tưởng thẩm mỹ vừa phù hợp với giấc mơ chân chính của nhân loại, vừa dựa trên những tiền đề và cơ sở thực tế sẽ là lý tưởng thẩm mỹ phản ánh đúng xu thế tất yếu của lịch sử.

Posted in: Mỹ học