Thị hiếu thẩm mỹ

1. Khái niệm thị hiếu thẩm mỹ

- Thị hiếu là gì?

Thị hiếu là một khái niệm bao hàm những nội dung hết sức đa dạng và phong phú. Người Trung Quốc coi thị hiếu là sự thích thú. Người phương Tây gọi là cảm giác, khẩu vị. Còn chúng ta thường hiểu thị hiếu là sự lựa chọn, sở thích của cá nhân hoặc một nhóm người nào đó. Có thể gọi thị hiếu là sở thích. Người ta có thể thích món ăn này không thích món ăn kia, thích hoặc không thích kiểu nhà này hay kiểu nhà khác; thích hay không thích cách thức giao tiếp này hoặc cách giao tiếp kia. Cho nên, sở thích được biểu hiện trong mọi lĩnh vực hoạt động xã hội, lối sống, đạo đức, tính thần và nghệ thuật.

Trong các sở thích đó có sở thích tốt, sở thích xấu có sở thích xuất phát từ một nhu cầu lành mạnh hoặc không lành mạnh, giả tạo, thấp kém, cũng có loại sở thích không xấu, không có hại, có sở thích này bài xích sở thích kia. Trong xã hội loài người, con người là một chỉnh thể, mỗi người là một cái riêng, cái đơn nhất, do vậy tồn tại sở thích cá nhân, thị hiếu cá nhân. Và cũng như vậy thị hiếu cũng được thể hiện dưới nhiều hình thức khác nhau phản ánh các lĩnh vực tinh thần khác nhau trong cuộc cuộc sống con người.

- Thị hiếu thẩm mỹ

Có rất nhiều quan điểm khác nhau về thị hiếu thẩm mỹ của con người dù ở góc độ cá nhân hay xã hội. Có quan điểm tuyệt đối hoá vai trò của thị hiếu cá nhân, năng lực bẩm sinh của cá nhân, hoặc tuyệt đối hoá thị hiếu xã hội của các cộng đồng người như giai cấp, dân tộc, thời đại. Chẳng hạn, Môngteskiơ cho rằng thị hiếu thẩm mỹ là “cái thu hút chúng ta chú ý tới đối tượng bằng tình cảm”. Ngược lại Rútxô coi: “Thị hiếu thẩm mỹ là năng lực nhận xét về cái mà đông đảo mọi người thích hay không thích”. Còn Cantơ nhận thấy tính phức tạp và tính cá nhân của thị hiếu thẩm mỹ, nên cho rằng “về thị hiếu không nên bàn cãi”.

Thực ra, thị hiếu thẩm mỹ vừa mang tính cá nhân và tính xã hội, là mối quan hệ giữa cái riêng và cái chung và nó phụ thuộc vào những điều kiện lịch sử xã hội nhất định. Thị hiếu thẩm mỹ mang dấu ấn cá nhân, là sở thích của cá nhân, nhưng đồng thời nó mang tính xã hội sâu sắc và phụ thuộc vào thị hiếu chung của xã hội theo những chuẩn mục của hoạt động đánh giá thẩm mỹ của xã hội. Chẳng hạn, thời nguyên thủy khi tồn tại chế độ mẫu hệ, lúc đó thị hiếu thẩm mỹ của toàn bộ bộ tộc hướng đến cái đẹp của hình tượng người đàn bà theo chủ nghĩa phồn thực. Trong nền văn hoá Hy Lạp – La mã cổ đại thì đó là hình tượng người anh hùng, nhà triết học, nhà quán quân thể thao. Thời kỳ trung cổ là cái đẹp và quyền năng tối thượng của Chúa. Thời kỳ phục hưng là sự ngưỡng mộ cái đẹp trong con người đầy đặn, phúc hậu, những vẻ đẹp thuần khiết, thanh tao mang tính bản thiện, trong sáng nhưng khổng lồ. Và trong thời đại văn minh của thế kỷ XXI, với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ và vai trò của nền kinh tế tri thức, tính chất toàn cầu hóa cũng làm xuất hiện những thị hiếu thẩm mỹ mới có tính chất đa dạng và phong phú hơn, nhất là đề cao yếu tố tri thức của con người.

Thực chất, thị hiếu thẩm mỹ không phải là năng lực bẩm sinh hoặc thần bí và bất biến. Thị hiếu thẩm mỹ là thái độ tình cảm khiến người ta phải đánh giá trực tiếp, tức thời trước cái đẹp, cái xấu, cái bi, cái hài trong cuộc sống và nghệ thuật. Vì vậy, thị hiếu thẩm mỹ biểu hiện thế giới quan, nhân sinh quan, trình độ tâm lý - xã hội của chủ thể khi thẩm định những giá trị thẩm mỹ. Thị hiếu thẩm mỹ không chỉ được quyết định bởi những đặc điểm của khách thể được cảm thụ còn bởi tính chất của chủ thể thụ cảm, đánh giá, sáng tạo. Trong thị hiếu thẩm mỹ bao giờ cũng bao hàm sự thống nhất giữa yếu tố khách thể và chủ thể…

Xuất phát từ quan điểm thực tiễn của mỹ học hiện đại, chúng ta thấy có hai loại thị hiếu thẩm mỹ bắt nguồn từ hai quan hệ cơ bản của đời sống. Một loại thị hiếu thẩm mỹ bắt nguồn từ đời sống thực tế, từ trong lao động sản xuất và đấu tranh xã hội thường đánh giá đúng hơn các chân lý sinh động của cuộc sống. Ngược lại, loại thị hiếu không bắt nguồn từ cuộc sống, xa rời nghệ thuật lành mạnh là loại thị hiếu phiến diện, không có khả năng đánh giá đúng giá trị và hướng phát triển của thị hiếu thẩm mỹ. Hay nói một cách khác tiêu chuẩn để phân biệt thị hiếu tốt với thị hiếu tồi là ở chỗ, sự đánh giá thị hiếu có phù hợp với những giá trị thẩm mỹ khách quan hay không.

Một thị hiếu tốt là năng lực có được khoái cảm do cái đẹp chân chính đưa lại, là nhu cầu thụ cảm và sáng tạo cái đẹp trong lao động, trong sinh hoạt hàng ngày, trong hành vi, cư xử của con người ở trong cuộc sống và trong nghệ thuật. Cơ sở hình thành của một thị hiếu thẩm mỹ tốt là cảm xúc thẩm mỹ phát triển cao, là cảm xúc về tính mực thước, là khả năng biết thụ cảm sự hài hoà giữa hình thức và nội dung, biết nhận ra giá trị thẩm mỹ của các hiện tượng xã hội, của các tác phẩm nghệ thuật dưới ánh sáng của lý tưởng thẩm mỹ tiên tiến.

2. Các đặc trưng cơ bản của thị hiếu thẩm mỹ

- Thị hiếu thẩm mỹ là sự đánh giá trực tiếp, tức thời hoặc là sự phản ứng mau lẹ

Đặc điểm nổi bật của thị hiếu thẩm mỹ nó thể hiện trong hình thức đánh giá trực tiếp, tức thời hoặc là sự phản ứng mau lẹ đối với các hiện tượng thẩm mỹ của cuộc sống và nghệ thuật. Đối với những hiện tượng thẩm mỹ của cuộc sống, con người có khả năng đánh giá trực tiếp về cái đẹp, cái xấu, cái bi, cái hài cái cao cả; vì rằng chúng liên quan trực mật thiết với đời sống con người, là một giá trị xã hội rộng rãi và lại thể hiện trong các sự vật, hiện tượng cá biệt, có hình tượng cụ thể cảm tính.

Nghệ thuật với những hình tượng cụ thể cảm tính – sinh động, có tính khái quát và điển hình hoá luôn mang lại cho người đọc, người nghe, người xem có thể biểu lộ sự đánh giá trực tiếp, tức thời bằng sự phản ứng mau lẹ gần như bản năng của chủ thể thẩm mỹ.

Thị hiếu thẩm mỹ là sự đánh giá trực tiếp, tức thời bao hàm sự tổng hợp các yếu tố tình cảm – lý trí – kinh nghiệm phán đoán, đánh giá các hiện tượng thẩm mỹ. Cần phải xác định tính chất trực tiếp của phán đoán thị hiếu thẩm mỹ cũng chỉ có tính chất tương đối. Phán đoán thị hiếu là kết quả của sự tác động qua lại giữa nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính, nhưng nó không bó hẹp trong cảm xúc thuần túy hoặc tư tưởng thuần túy. Mặc dầu sự biểu lộ sự đánh giá thị hiếu thẩm mỹ mang tính trực tiếp, cụ thể – cảm tính, nhưng trong sự đánh giá này luôn là những cảm xúc, cảm nghĩ trong sự thống nhất của tình cảm – lý trí – kinh nghiệm sống của chủ thể đánh giá thị hiếu thẩm mỹ.

Qua sự đánh giá “thích” hoặc “không thích” có biểu lộ những cảm xúc, tình cảm thẩm mỹ nhất định về những đối tượng thẩm mỹ không chỉ đơn thuần chỉ do ý thích, tình cảm riêng tư của cá nhân, mà chủ yếu là do ý thức chính trị, nhân sinh quan, quan điểm đạo đức, lý tưởng thẩm mỹ và trình độ văn hoá chung của mỗi cá nhân. Thật khó giải thích được tại sao tôi thích cái này, anh thích cái kia, nhưng trong nghệ thuật thì không thể chỉ do sở thích cá nhân mà do thị hiếu thẩm mỹ của mỗi cá nhân và tại sao chỉ là những thị hiếu thẩm mỹ đó mà không phải là một cái gì khác? Điều này chỉ có thể giải thích là thị hiếu cá nhân có tính xã hội.

Sẽ không đúng nếu nghĩ rằng sự phản ứng mau lẹ trong phán đoán thị hiếu lần đầu chúng ta hoàn toàn dựa vào tình cảm trực tiếp gần như bản năng, còn phán đoán lần sau hoặc tiếp theo chúng ta mới dựa vào lý trí. Thực ra qua thời gian, do kinh nghiệm và quá trình tích lũy những kinh nghiệm, những giá trị thẩm mỹ đã tạo thành tính ổn định trong thị hiếu. Chính tính ổn định này đã giúp cho chủ thể thẩm mỹ phản ứng mau lẹ, đúng đắn trước các hiện tượng thẩm mỹ xảy trong cuộc sống và trong nghệ thuật.

- Thị hiếu thẩm mỹ có tính cá biệt và xã hội

Những phán đoán và đánh giá thị hiếu thẩm mỹ bao giờ cũng mang tính chất cá nhân – tình cảm không lặp lại. Chính điều này đã tạo nên sự đa dạng, phong phú của thị hiếu thẩm mỹ trong xã hội. Trong thị hiếu thẩm mỹ, ở mỗi người đều mang sự thích thú cá nhân và phản ứng trực tiếp, tức thời, mau lẹ trước các đối tượng thẩm mỹ. Người thích sân khấu, kẻ yêu ca nhạc, người mê thơ, văn chương, hội họa; lại có người thích chơi hoa, chim cảnh. Thậm chí trước các hiện tượng thẩm mỹ cụ thể, mỗi cá nhân lại rung động có những cảm xúc, cảm nghĩ khác nhau, vì nó thường phụ thuộc vào trạng thái tâm lý tình cảm cá nhân lúc cảm thụ, đánh giá.

Mặc dù thị hiếu thẩm mỹ mang tính cá nhân, song những phán đoán, đánh giá thị hiếu thẩm mỹ lại bị chi phối bởi những quan điểm thẩm mỹ, quan điểm chính trị, đạo đức, triết học và suy cho cùng chính tính xã hội của thị hiếu thẩm mỹ lại có ý nghĩa định hướng những giá trị của mỗi cá nhân thành giá trị chung của toàn bộ xã hội. Do đó, xây dựng một thị hiếu thẩm mỹ tốt thì giáo dục thẩm mỹ luôn phải gắn bó trực tiếp, chặt chẽ với giáo dục kiến thức, chính trị, đạo đức, triết học, khoa học, tôn giáo.

Tính xã hội của thị hiếu thẩm mỹ là tính giai cấp, dân tộc. Trong xã hội có giai cấp thì thị hiếu thẩm mỹ mang tính giai cấp. Vì nó phản ánh tình cảm, thị hiếu, quan điểm và lý tưởng thẩm mỹ của giai cấp khác nhau. Mỗi giai cấp đều có mục đích riêng, tình cảm thẩm mỹ, thị hiếu thẩm mỹ mang đậm tính mục đích và lợi ích của giai cấp. Sẽ không đúng nếu chúng ta cho rằng thị hiếu không liên quan trực tiếp đến đấu tranh xã hội; mà ngược lại, những xung đột chính trị, thực chất đó chính là những biểu hiện tập trung của tập đoàn xã hội này, hay tập đoàn xã hội khác trước những hiện tượng thẩm mỹ nổi bật trong cuộc sống cũng như trong nghệ thuật. Lợi ích của các giai cấp khác nhau không chỉ được củng cố bằng các thiết chế chính trị, lập pháp, hệ tư tưởng thống trị, mà còn có sự tham gia khẳng định những tiêu chí thẩm mỹ.

Tính giai cấp của thị hiếu thẩm mỹ không có nghĩa là sự thẩm định thẩm mỹ bao giờ cũng đối kháng nhau, có cái đẹp phổ biến thì cũng có thị hiếu phổ biến, còn yếu tố khác nhau là ở sự lựa chọn giá trị thẩm mỹ, là do lợi ích giai cấp qui định.

Do điều kiện tự nhiên và sinh hoạt xã hội mà mỗi dân tộc hình thành những phong tục tập quán riêng biệt. Các tình cảm – xúc cảm, cách nghĩ của mỗi dân tộc đều in đậm dấu ấn của nền kinh tế, lãnh thổ, ngôn ngữ, văn hoá và lịch sử hình thành nên thị hiếu thẩm mỹ của các dân tộc.

Đất nước ta luôn đương đầu với hiểm họa thiên nhiên và ngoại xâm, từ đó người Việt Nam hình thành nên tình cảm thiết tha yêu quê hương đất nước, yêu con người và thiên nhiên, trân trọng những đức tính cần cù, giản dị, kiên cường, bất khuất. Thị hiếu thẩm mỹ Việt Nam hình thành lâu đời trong môi trường thiên nhiên – xã hội – văn hoá.

Do ảnh hưởng của nền nghệ thuật truyền thống, trữ tình và anh hùng ca, người Việt Nam có tâm hồn tế nhị, nhạy cảm, nhuần nhụy. Khi nói đến con người Việt Nam dũng cảm trong chiến đấu, thông minh trong lao động; có tâm hồn phong phú, yêu đời, lạc quan, trào lộng; nhạy cảm về thị hiếu thẩm mỹ, phê phán cái xấu, khuyến khích cổ vũ cái đẹp.

Thị hiếu thẩm mỹ truyền thống của con người Việt Nam là một thị hiếu tinh tế hướng tới cái thanh tao, trang nhã gắn với thiên nhiên, hoà vào thiên nhiên, hướng tới một cái đẹp bình dị, hồn nhiên yêu đời như bản thân cuộc sống vốn rất vất vả, nhưng yêu lao động, yêu thiên nhiên và yêu con người. Thị hiếu về mầu sắc: thích mầu sắc dịu dàng, nhẹ nhàng, sáng sủa, thanh nhã, hài hoà, ưa thích những mầu sắc của thiên nhiên có nguồn gốc từ thiên nhiên.

Chính vì vậy, nghệ thuât chơi hoa cũng tương ứng với mằu sắc nhẹ nhàng có gam mầu nhạt và thanh vốn có của thiên nhiên. Thị hiếu về âm thanh, nhịp điệu: thích giai điệu êm ả, dịu dàng, mượt mà nhưng lắng đọng có âm sắc từ thiên nhiên, rút ra từ chất liệu thiên nhiên để tạo ra nhưng nhạc cụ truyền thống như: đàn nhị, đàn tranh, đàn nguyệt cầm, đàn bầu, sáo trúc mà âm huởng của nó khi vang lên có âm hưởng của gió, của mưa, của tiếng sóng vỗ, tiếng chim hót như lan toả, như vang vọng đâu đó hơi thở của cuộc sống.

Kinh tế thị trường, cố nhiên, cũng đòi hỏi một hệ giá trị và những chuẩn mực mới thích ứng với nó. Bởi vậy, nghệ thuật tham gia việc mở rộng hệ giá trị tinh thần của dân tộc bao gồm cả sự du nhập những tinh hoa của nhân loại, những giá trị phổ biến của thời đại là tất yếu. Nhưng cũng cần phải thấy rằng sự tiếp thu những giá trị tinh thần qua kết qủa của giao lưu văn hóa, nghệ thuật với nước ngoài, thực sự có ý nghĩa trong chừng mực chúng hòa nhập vào bảng giá trị tinh thần dân tộc như những thành tố hữu cơ. Nói cách khác, chỉ có thể tiếp nhận những giá trị, những chuẩn mực giá trị bên ngoài nào mà sự hiện diện của chúng không phá vỡ sự ổn định và tính hiện đại của những giá trị truyền thống. Đồng thời, cần phát huy và nâng cao, đổi mới những giá trị truyền thống, khắc phục những cái đã lỗi thời, những phản giá trị ngoại nhập.

Phát huy những giá trị thẩm mỹ truyền thống, một mặt phải xét đến thành quả được kết tinh trong truyền thống dựng nước và giữ nước cũng như trong sự nghiệp đổi mới đất nước hiện nay. Nhân dân ta luôn đưa cả trí tuệ, tài năng và tâm hồn vào qúa trình lao động và sáng tạo để tạo ra những sản phẩm vật chất mỗi ngày một tốt hơn, tiện lợi hơn và đẹp hơn.

Qúa trình đó luôn in đậm dấu ấn của đức tính cần cù, thông minh, khéo léo với óc thẩm mỹ tinh tế rất đặc thù của con người Việt Nam. Nhưng ở qúa trình đó cũng phải thấy được những mặt hạn chế của những khuôn mẫu đã định sẵn trong các dấu ấn của những kinh nghiệm, những thói quen tâm lý, phong tục tập quán của truyền thống.

Posted in: Mỹ học