00:47
Dao
Phạm trù cái cao cả [1]được
mỹ học đề ra muộn hơn nhiều hơn so với các phạm trù khác như cái đẹp,
cai bi, cái hài. Bởi vì, trước đây người ta thường coi cái cao cả chỉ là
một bộ phận của cái bi, hoặc nó gắn với cái đạo đức – cái cao thượng.
Chỉ đến thời kỳ Ánh sáng[2]
phạm trù cái cao cả lần đầu tiên mới có ý nghĩa độc lập của nó, mặc dù
các hiện tượng của cái cao cả được phản ánh trong nghệ thuật cổ đại.
Chẳng hạn, như vở kịch của Etsin về “Prômêtê bị xiềng” trên đỉnh
Olympia, truyện “Thánh gióng” của Việt Nam đã thể hiện cái cao cả trong
nghệ thuật.
Cái
cao cả không thuần túy là thuộc phạm trù đạo đức mặc dù, nó khía cạnh
đạo đức về những nhân vật lịch sử về vai trò của họ có ý nghĩa to lớn
đối với sự phát triển của xã hội. Bởi vậy, hành vi đạo đức trong cái
thiện - cái ác, lương tâm - trách nhiệm, quyền lợi - nghĩa vụ được thể
hiện trong cái cao cả có thể là cái thanh tao – cái thán phục về một
nhân cách, một con người. Cái cao cả một mặt, phản ánh những nhân vật
lịch sử vĩ đại như những khiá cạnh thẩm mỹ, phản ánh tính toàn vẹn, tính
miêu tả của các nhân vật lịch sử đó; mặt khác, cái cao cả còn phản ánh
tính toàn vẹn, tính hùng vĩ của các hiện tượng tự nhiên.
Cái
cao cả khác với cái bi vì trong cái bi có bóng dáng của cái cao cả. Nó
là những cái đẹp to lớn, vĩ đại tạm thời bị thất bại gây cho con người
tình cảm đồng khổ, thương xót; nhưng nó không đồng nhất với cái đẹp vì
cái đẹp là cái hài hoà tạo ra tình cảm khoan khoái. Cái cao cả là cái
đẹp lý tưởng, là cái độ to lớn của cái đẹp tạo ra những tình cảm khâm
phục, sự ngưỡng mộ và noi theo. Nhiều quan điểm mỹ học cho rằng cái cao
cả là cái đẹp vượt trên mức bình thường, là cái đẹp vô tận, là cái đẹp
cao nhất.
Cái cao cả là một phạm trù mỹ học chỉ các thuộc tính thẩm mỹ của hiện thực bao gồm những dấu hiệu đặc trưng sau đây:
- Các hiện tượng hùng vĩ của tự nhiên như: Biển mênh mông vô tận, thảo nguyên bao la, núi non trùng điệp tuyết phủ, bầu trời xanh vô tận…
- Các quang cảnh xã hội vĩ đại
như: các công trình xây dựng vĩ đại của các con kênh, các nhà máy thủy
điện, các phong trào cách mạng thông qua cuộc đấu tranh của quần chúng
nhân dân…
- Những nhân vật lịch sử có ý nghĩa to lớn đối với sự phát triển của nhân loại như: C. Mác, Lênin, Hồ Chí Minh. Găngđi…
- Các hình tượng nghệ thuật phản ánh cái to lớn, cái vĩ đại
của cuộc sống của quá trình con người chinh phục tự nhiên và năng lực
sáng tạo phi thường của con người như: sự độ sộ, uy nghi thần bí của các
kim tự tháp Ai Cập, kiến trúc gôtích, hình tượng Thần Dớt trong điêu
khắc, hình tuợng Phù Đổng Thiên Vương.
Cái
cao cả tồn tại khách quan, vốn là đặc tính của các sự vật, hiện tượng
trong mối quan hệ của nó đối với con người. Cái cao cả là cái có tầm vóc
to lớn, phi thường, có thể gây ra ở con người cảm giác choáng ngợp,
chiêm nguỡng, kính phục, đôi khi pha lẫn chút bối rối, sợ hãi. Tuy
nhiên, trong lịch sử mỹ học cũng có rất nhiều những quan điểm khác nhau
về cái cao cả.
Các
nhà mỹ học duy tâm chủ quan như Cantơ, thì cái cao cả không có thuộc
tính khách quan, mà nó phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của con người. Còn
mỹ học duy tâm khách quan Hêghen thì cái cao cả là sản phẩm của ý niệm
tuyệt đối của lực lượng siêu nhiên. Ông cho rằng, cái cao cả là biểu
hiện trong diện mạo nội dung đè nén hình thức. Tinh thần vượt khỏi hình
thức là bản chất của cái cao cả, rằng cái cái đẹp ở mức tuyệt đỉnh – đó
là cái cao cả. Dĩ nhiên cái cao cả có nhân tố cái đẹp, là cái đẹp hơn,
chứ không phải là giới hạn cao nhất, cuối cùng của cái đẹp. Nét tương
đồng chủ yếu giữa hai hiện tượng này là cả hai đều gợi ra những cảm giác
tích cực. Đồng nhất cái đẹp với cái cao cả là tước mất tầm vóc, sư kỳ
vĩ của cái cao cả nhất là đối với các hiện tượng thẩm mỹ của tự nhiên.
Ngược lại đối lập cái đẹp với cái cao cả sẽ làm cho cái cao cả chỉ còn
là những cái khủng khiếp, ghê gớm, đáng sợ, mất đi chất lãng mạn, vẻ
huyền bí của cái đẹp.
Đối
lập với quan điểm cuả mỹ học duy tâm nói chung nhà mỹ học dân chủ cách
mạng Nga Tsecnưsepxki, cho rằng cái cao cả là cái lớn hơn nhiều, mạnh
hơn nhiều so với những hiện tượng khác mà chúng đem ra so sánh. Nhưng
thế nào là cái lớn hơn cái mạnh hơn? Một gáo nước có vĩ đại hơn so với
giọt nước, một hạt nổ có vĩ đại không khi nó có sức mạnh tàn phá đến
thế? Đúng là cái cao cả là cái mạnh hơn, to lớn hơn nhưng nó là cái đẹp
hơn, to lớn và phi thường hơn. Cái đẹp gắn với lý tưởng thẩm mỹ mới có
thể trở thành cái cao cả.
Quan
niệm cái cao cả dựa vào tiêu chí so sánh không phải không có lý nhưng
tiêu chí so sánh theo Tsecnưxsépxki chỉ dừng lại về mặt số lượng chứ
không nói đến chất lượng. Bởi ông tách rời đối tượng thẩm mỹ với chủ thể
thẩm mỹ, chưa quan niệm được chất và lượng của bản thân cái thẩm mỹ.
Định nghĩa của ông về cái cao cả chưa nói được bản chất sâu xa của nó,
nhưng có giá trị tích cực khi ông cố gắng xác định cơ sở hiện thực khách
quan của cái cao cả và có khuynh hướng duy vật, chống lại quan niệm duy
tâm về bản chất cái cao cả.
Cái
cao cả thể hiện trong tự nhiên khi nó có giá trị xã hội đích thực. Cùng
một hiện tượng, một sức mạnh to lớn của thiên nhiên nhưng khi trình độ
xã hội còn thấp, con người chưa chinh phục được nó thì nó cái xấu, là có
hại, là khủng khiếp. Trái lại khi con người có khả năng chinh phục và
tin vào sức mạnh của chính mình thì chúng lại có giá trị xã hội tích
cực, gợi nên lòng tự hào về quá trình cải tạo tự nhiên của con người thì
nó lại là cái cao cả.
Trong
xã hội con người không phải vì tầm vóc to lớn, bắp thịt mạnh mẽ phi
thường mà do sức mạnh của tính cách, do nhân cách vĩ đại, lớn lao của
các vĩ nhân. Cái cao cả gắn với cái đạo đức, gắn với cái đẹp ở bên trong
bản thân những vĩ nhân, những anh hùng.
Khác
tất cả những quan niệm khác về cái cao cả, và tiếp thu những quan điểm
tích cực mỹ học duy vật trước đây thì mỹ học hiện đại giải thích cái cao
cả xuất hiện trong quá trình lao động và chiến đấu của con người nhằm
chinh phục tự nhiên, biến đổi xã hội làm cho cuộc sống của con người
ngày càng đẹp hơn, tốt hơn cao hơn những gì đã có, đã đạt được trong
cuộc sống của con người. Do đó, các kinh điển của mỹ học học Mác –
Lênin đã có quan niệm về cái cao cả như sau: “Bản chất riêng của con
người vĩ đại hơn nhiều và cao qúy hơn nhiều, so với bản chất tưởng tượng
của tất cả những “thượng đế”[3].
Như
vậy, theo quan điểm mỹ học hiện đại, cái cao cả là một hiện tượng thẩm
mỹ khách quan, song không coi nó là cái lớn hơn, mạnh hơn mà ta mang ra
so sánh, mà cái cao cả cần được xem xét trong quan hệ thẩm mỹ thông qua
hoạt động thực tiễn của con người. Cái cao cả phải tạo ra được
niềm vui, sự khâm phục, sự hào hứng, sự tự tin vào chính sức mạnh của
bản chất con người trong quá trình con người vươn lên làm chủ tự nhiên,
xã hội và bản thân mình.
Tóm lại, cái
cao cả thể hiện sức mạnh bản chất của con người trong quá trình chinh
phục tự nhiên, biến đổi xã hội và hoàn thiện bản thân con người. Nó mang
giá trị cái đẹp, nhưng là cái đẹp trên mọi cái đẹp phù hợp với lý tưởng
thẩm mỹ xã hội tiên tiến.
[1] Thuật ngữ: Sublime, được giải thích theo nhiều nghĩa: Cái trác tuyệt, cái cao thượng, cái tuyệt vời. Cái cao cả – thanh tao, cái cao cả – huy hoàng, cái cao cả – rợn ngập., cái cao cả – thán phục.
Posted in:
Mỹ học
0 nhận xét :
Đăng nhận xét