Cái cao cả trong cuộc sống và trong nghệ thuật

Cuộc sống của con người là một quá trình chinh phục tự nhiên cải tạo xã hội và khẳng định con người là chủ thể của sự phát triển lịch sử đã thể hiện khát vọng vươn lên của con người, sức mạnh bản chất của con người. Trong lao động, chiến đấu, con người luôn được thử sức với những yêu cầu và nhiệm vụ của chính bản thân cuộc sống để có thể đồng hoá, có thể biến đổi thế giới hiện thực đáp ứng và thoả mãn những nhu cầu thẩm mỹ nói chung của con người.

Yếu tố thẩm mỹ của cái cao cả trong cuộc sống được thể hiện ở mối quan hệ với cái đẹp, cái bi hùng và cái hài dưới nhiều phương diện khác nhau:

- Cái cao cả trong mối quan hệ với cái đẹp. Đó là cái đẹp trong lao động, trong chiến đấu, trong hành vi đạo đức và sự ứng xử trong quan hệ xã hội nói chung của con người. Cái đẹp đó được mở rộng ra, phát triển cao hơn trong những hoàn cảnh khó khăn của cuộc sống; nó từ cái đẹp bình thường đã trở thành cái đẹp cao cả. Cái cao cả trong cuộc sống thể hiện sự cố gắng không ngừng vuơn lên thực hiện những nhiệm vụ có ý nghĩa xã hội rộng lớn, được nhiều người khâm phục, tôn vinh.

Chủ nghĩa anh hùng là một hiện tượng thẩm mỹ nổi bật của cái cao cả trong cuộc sống. Tính chất cao cả trong cuộc kháng chiến của dân tộc ta chống quân Minh xâm lược đã thể hiện lời văn hào hùng, mạnh mẽ, bất khuất của Bình Ngô đại cáo:

Đem đại nghĩa để thắng hung tàn

Lấy chí nhân để thay cường bạo

Trận Bồ Đằng sấm vang chớp giật

Miền Trà Lân trúc chẻ tro bay

Đánh một trận sạch không kinh ngạc

Đánh hai trận tan tác chim muông…

Trong cuộc sống chiến đấu lao động của nhân dân ta có rất nhiều con người bình thường trở thành những anh hùng lao động, lực lượng vũ trang với những phẩm chất thẩm mỹ cao cả. Chẳng hạn, như Tố Hữu đã ca ngợi anh hùng liệt sĩ Nguyễn Văn Trỗi:

Có cái chết hoá thanh bất tử,

Có những lời hơn mọi bài ca,

Có con người như chân lý sinh ra.

Hoặc Tố Hữu đã ca ngợi phẩm chất cái đẹp giản dị, nhưng thanh cao vĩ đại của chủ tịch Hồ Chí Minh:

Bác để tình thương cho chúng con,

Một đời thanh bạch chẳng vàng son.

Mong manh áo vải hồn muôn trượng,

Hơn tượng đồng phơi những lối mòn.

- Cái cao cả với cái bi. Trong cuộc sống cái cao cả không chỉ có quan hệ với cái đẹp, mà nó có cả quan hệ với cái bi một cách sâu sắc. Cái đẹp và cái cao cả không phải lúc nào cũng chiến thắng cái xấu, những lực lượng thù địch. Biết bao nhiêu người anh hùng trong lịch sử của nhân loại, của các dân tộc đã ngã xuống và đã giành thắng lợi. Bởi vậy, cái cao cả của người anh hùng xen lẫn với cái bi tráng. Theo đó, cái bi đã tôn vinh cái cao cả, tạo cho cái cao cả trở thành bất tử trong lòng nhân dân.

- Cái cao cả với cái hài. Cái cao cả cũng quan hệ mật thiết với cái hài ở trong cuộc sống. Không phải mọi vĩ nhân, anh hùng đều là người hoàn thiện để trở thành cái cao cả (cái thuần nhất). Có nơi, có lúc cái cao cả thường bộc lộ những yếu tố của cái hài (cái có chút yếu đuối mà ta quen thuộc), nhất là trong lĩnh vực tình yêu (không biết yêu) hoặc trong công việc đời thường, nhỏ nhặt. Ví dụ, sư trưởng Trapaép (anh hùng Liên xô – trong chiến tranh vệ quốc), là một người không thiếu nhiệt tình cách mạng, nhưng vốn lý luận thì lại không nhiều.

Một lần có người hỏi Trapaép:

- Đồng chí ủng hộ Bônsơvích hay Đảng Cộng sản?

Trapaép trả lời:

- Tôi ủng hộ quốc tế!

- Quốc tế nào?

- Thế Lênin ở quốc tế nào?

- Quốc tế ba.

- Tôi ủng hộ quốc tế ba!

Cái anh hùng, cái cao cả trong cuộc sống là cơ sở của các hình tượng anh hùng trong nghệ thuật. Trước hết, chúng ta cần chú ý đến đến vị trí của cái cao cả trong các loại hình, loại thể của nghệ thuật.

Về thể loại nghệ thuật có: kiến trúc, điêu khắc, hội họa, âm nhạc, văn chương, sân khấu và điện ảnh. Trong đó, nghệ thuật văn chương có: Sử thi (thể tự sự), thơ trữ tình; kịch thì có bi kịch – hài kịch – chính kịch. Trong đó sử thi anh hùng thông qua thần thoại là thể loại chủ yếu vận dụng cái cao cả trong nghệ thuật.

Vai trò của các anh hùng ở các thời đại khác nhau, nhưng mỗi thời đại đều có những con người vĩ đại của nó, trong đó nghệ thuật không thể bó hẹp những lời tụng ca và những anh hùng đã có, mà còn có nhiệm vụ trọng đại là góp phần tích cực sáng tạo ra những anh hùng cho lịch sử. Cảm hứng anh hùng ca của dân tộc ta đã được đưa vào biết bao nhiêu truyện thần thoại, thi ca như truyện Thạch Sanh, Thánh Gióng, Trường ca Đam Sam.

Nghệ thuật phản ánh cái cao cả bằng hình tượng, đó là những hình tượng anh hùng trong cuộc sống chiến thắng mọi cái xấu; nhưng cũng có hình tượng không vượt qua được cái xấu như: Hămlét, Ôttenlô của Sêchxpia trở thành hình tượng bi kịch. Dù là hình tượng anh hùng ca hay bi kịch thì cái cao cả trong nghệ thuật cũng là những hình tượng hoành tráng như kim tự tháp, hình tượng Thần Dớt của Phêdiát, hình tượng Prômêtê bị xiềng trên đỉnh Olympia, âm hưởng cồng chiêng Tây nguyên.

Posted in: Mỹ học