Tìm về nơi an nghỉ cuối cùng của các nữ sĩ Đoàn Thị Điểm, Hồ Xuân Hương và Bà Huyện Thanh Quan ~ Weblog Đào Duy Thanh

Hướng tới kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long.

Được biết nơi an nghỉ cuối cùng của các nữ sĩ là ở quanh Hồ Tây, nơi tôi tìm về Phú Xá, xã Phú Thượng, huyện Từ Liêm (nay là cụm 4 phường Phú Thượng, quận Tây Hồ, Hà Nội) thăm mộ của Hồng Hà nữ sĩ Đoàn Thị Điểm. Mộ bà, nay nằm ngay trên ngã tư khu tập thể 5 tầng của Xí nghiệp bao bì Hà Nội (xưa là nghĩa địa thôn Phú Xá hay còn gọi là Kẻ Xù, xã Phú Thượng). Mộ đã được UBND huyện Từ Liêm và UBND xã Phú Thượng cho xây cất thành lăng. Di tích khiêm tốn nằm sát mép đường ngã tư bên phải kề với khu nhà tầng cách đê sông Hồng khoảng 500 m và cách Hồ Tây qua đường Lạc Long Quân một quãng đồng khoảng 700-800 m theo đường chim bay. Đến đây ngắm nhìn cảnh lại nghĩ lại cảnh xưa, một bên là bãi dâu sông Hồng xanh ngút ngát, một bên là đồng lúa, nơi đặt mộ bà. Chắc con đê và bãi dâu xanh xưa – nay là bãi mía, đồng hoa - nơi bà đã tiễn đưa người chồng mới cưới chưa đầy một tháng lên đường đi sứ ba năm, rồi đợi chờ, nhớ mong ngày về sum họp, ít nhiều cũng là những dấu ấn sau này đã làm trĩu nặng ngòi bút của bà khi dịch thuật miêu tả cảnh người chinh phụ tiễn biệt chồng ra quan ải dằng dặc một nỗi buồn.

Sau 3 năm trở về vợ chồng sum họp. Chẳng bao lâu ông Kiều lại được vua cử đi coi trấn Nghệ An, bà theo chồng rồi mất ở đó. Ông Nguyễn Kiều đã đưa phần mộ của bà về quê mình để bà yên nghỉ giữa lòng đất quê hương của ông. Nhiều người cho rằng, thời gian ông Kiều đi sứ ba năm chính là thời gian bà dịch khúc ngâm của Đặng Trần Côn.

Trở về Phú Thượng thăm mộ bà, thắp nén tâm hương, đọc lại bản dịch, một lần nữa ta khẳng định tác phẩm dịch và tài năng sáng tạo của bà trong “Chinh phụ ngâm”.

Hồ Xuân Hương, bà chúa thơ Nôm từ thập kỷ 70 đến nay đã có nhiều kết quả nghiên cứu khoa học khẳng định sự hiện diện của bà và tài năng văn học của bà trong lịch sử dân tộc.

Mộ bà đặt ở nơi nào cho đến nay không ai tường tận. Trong Xuân đường đàm thoại – một tập tư liệu mới nhất được giới thiệu trên tạp chí văn học số 3-1974, trong đó có ghi lại một chuyện lạ:

“Vào một ngày trong dịp tết lập xuân, cuối đông năm Kỷ Tỵ, niên hiệu Tự Đức thứ 22 (1869) trong một bữa tiệc rượu ở vùng Bắc Ninh cũ có một người đến muộn. Hỏi ra mới hay rằng ông ta vừa đi mai táng “Nghệ An tài nữ, hiệu Cổ Nguyệt đường, tự Xuân Hương” về. Người khách đến dự tiệc muộn ấy họ Hứa, tiểu hiệu là Ngô Ban. Theo ông ta nói thì việc mai táng người tài nữ kia là một việc đáng cười mà cũng đáng than. Ông nói chính ông và vài người đầy tớ đã chôn cất “nàng” ở cạnh núi Nguyệt Hằng, phủ Từ Sơn, huyện Đức Giang (thuộc Bắc Ninh cũ)! Câu chuyện ấy khiến mọi người trong bữa tiệc không ai giữ được điềm tĩnh, trừ người khách đến muộn nói trên.

Tiếp xúc với Xuân đường đàm thoại, nhà nghiên cứu văn học Đào Thái Tôn đã thông gia việc tìm hiểu nội dung và bước đầu nghiên cứu các văn bản đã đưa ra một số kết luận trong bài nghiên cứu: Xuân đường đàm thoại – một nhịp nối trong tiến trình dân gian hóa thơ ca Hồ Xuân Hương như sau:

- Một tiếng nói khác lạ về tiểu sử Hồ Xuân Hương

- Phải chăng Hồ Xuân Hương trong Xuân Đường đàm thoại là một kỹ nữ?

Qua những nhận xét, phân tích, so sánh thấu lý đạt tình của tác giả, ta có thể cảm nhận nguồn tư liệu trên đây còn nhiều chi tiết mơ hồ về thời gian, vả lại những chuyện xảy ra lại sau buổi sinh thời của nữ sĩ mà ông Tôn gọi là thời kỳ hậu Xuân Hương. Đó là những lời đàm thoại về một Xuân Hương kỹ nữ mà ông Đào Thái Tôn cho là khác lạ với một Xuân Hương tài nữ mà ta yêu mến, ngưỡng mộ.

Ngoài chi tiết trên, báo chí ngày nay còn nhắc lại mấy câu thơ trong bài Long Biên Trúc chí của Tùng Thiện Vương (Miên Thẩm) theo vua Anh là Triệu Trị năm 1842 ra Hà Nội tiếp sứ nhà Thanh có đến vãn cảnh Hồ Tây, thăm cảnh đền chùa để lại mấy vần thơ do giáo sư Hoàng Xuân Hãn dịch đã giúp định hướng nơi an nghỉ cuối cùng của bà là ở quanh Hồ Tây.

“Tịnh đầu liên hoa khai mãn trì/ Hoa nô triệt khứ cung thần ty/ Mạc hướng Xuân hương phần thượng quá/ Tuyền đài hữu tận thác khiên ty/ Trung phấn tàn ty thổ nhất doanh/ Xuân Hương quy khứ thảo thanh thanh/ U hồn đáo để kim như túy/ Kỷ độ xuân phong suy bất tinh.

Dịch thơ: Đầy hồ rực rỡ hoa sen/ Sai người xuống hái đem lên cung đàn/ Chớ trèo qua mộ Xuân Hương/ Suối vàng còn giận, tơ vương lỡ làng/ Sen tàn, phấn rữa, mồ hoang/ Xuân Hương đã mất bên làn cỏ xanh/ U hồn say tít làm thinh/ Gió xuân mấy độ thể tình không hay.

Ưu ái với nữ tài hoa có cuộc đời ngang trái, Miên Thẩm đã làm những vần thơ này, âu cũng là những lời nhắn nhủ cho đời sau. Qua bài thơ, dường như Miên Thẩm đã thấu hiểu nỗi “hận tình” mà bà đã mang theo xuống tận tuyền đài mà vẫn chẳng quên. Nhờ bài thơ đó mà hơn 100 năm sau, những người ngưỡng mộ bà đã đặt câu hỏi: Quanh Hồ Tây mênh mang sóng nước thế này, mọi dấu tích từ ngoài đời đến trong tâm thức, thời gian cùng thiên nhiên đã vô cảm xóa đi mất rồi dựa vào đâu mà tìm kiếm?

Vì lẽ ấy mà tháng 5/1997, ông Vũ Thế Khôi đã đặt ra vấn đề này trên tạp chí Xưa và Nay số 39, tháng 5/2000; nhà văn Tô Hoài tiếp tục đưa một số dự đoán của mình về nơi đặt mộ bà trên tạp chí Xưa và Nay số 75. Tiếp đó năm 2003, ông Lữ Huy Nguyên lại đề xướng về ngôi mộ trong tập Hồ Xuân Hương – Thơ và đời, ông Hồ Sĩ Giàng đề xuất trong tập Họ Hồ trong cộng đồng dân tộc Việt Nam v.v...

Các bài viết đó đã đặt ra mối quan hệ của việc tìm kiếm ngôi mộ với ý nghĩa to lớn của nó với Thăng Long – Hà Nội trong dịp kỷ niệm Thăng Long 1000 năm tuổi và đưa ra nghi vấn 1 trong 3 địa điểm quanh Hồ Tây, có thể là nơi đặt mộ bà:

- Nghĩa địa Lạc Chính (Trúc Bạch).

- Nghĩa địa Đồng Tảo (Nghi Tàm).

- Gò Thất Tinh (giữa Thụy Khuê và Hồ Khẩu).

Qua lời những người làm nghề sông nước quanh Hồ Tây lâu đời ở các làng Hồ Khẩu, Thụy Khuê và Nghi Tàm kể lại thì phường Nghi Tàm xưa có nghĩa địa Đồng Tảo rất lớn, bà con phường Khán Xuân thường sang chôn cất, đặt mộ ở nghĩa địa này, kể từ sau khi dân 3 làng Trúc Lâm, Trúc Yên, Yên Quang cho đắp con đập ngăn nước Hồ Tây để đánh cá vào năm 1620, nay là đường Thanh Niên kề cận ngay với phường Khán Xuân thuở ấy. Một điều nữa cũng cần quan tâm là nghĩa địa Đồng Tảo lại nằm bên cạnh chùa Kim Liên, cách chùa một đoạn không quá 300m. Trước khi xây khách sạn Thắng Lợi, vùng này còn ngổn ngang mồ mả, nay là những nhà tầng san sát... địa hình cảnh quan rất phù hợp với một chi tiết Miên Thẩm nói đến trong bài thơ:

“Đầy hồ rực rỡ hoa sen

Sai người xuống hái đem lên cúng đàn”.

Nơi cúng đàn phải chăng là chùa Kim Liên, nơi có bà Chúa Tằm?

Nghĩa địa Nghi Tàm có tên tuổi, phường Nghi Tàm lại là nơi có đặt trường thi hương từ thời Lê và là quê hương của Bà Huyện Thanh Quan sau này nên có nhiều khả năng mộ bà sẽ đặt ở đây. Những người làm nghề cua ốc vùng này cũng cho biết ở nghĩa địa Đồng Tảo từ xưa vẫn có một ngôi mộ xây vuông rất to, họ thường lên nghỉ ngơi đánh cờ trên đó. Ngôi mộ này ở rìa ngoài nghĩa địa, nay đã chìm sâu dưới nước.

Đầu năm 2008, một tác giả là Vân Long lại đề xuất việc này trên tạp chí Thăng Long – Hà Nội nghìn năm số 47, trong đó có ý kiến kiến nghị tộc Hồ đặt vấn đề này ra thành vấn đề khoa học và trực tiếp tổ chức cho con cháu dòng tộc tiếp tục làm công việc này để biểu thị tấm lòng tri ân và ngưỡng mộ của con cháu trước vong linh bà nhân dịp kỷ niệm 1000 năm Thăng Long.

Còn ngôi mộ của Bà Huyện Thanh Quan thì thật là trớ trêu. Chính làng Nghi Tàm là quê hương chôn rau cắt rốn của bà và cũng là nơi yên nghỉ cuối cùng mà mộ phần của bà này không còn nữa.

Chồng của bà là ông Lưu Nguyên Ôn người làng Nguyệt Áng, Thanh Trì, Hà Nội. Có thời ông làm quan tri huyện Thanh Quan, Thái Bình nên người ta gọi bà là Bà Huyện Thanh Quan. Thực ra họ tên bà là Ngô Thị Hinh, người làng Nghi Tàm, quận Tây Hồ, Hà Nội. Bà sinh năm 1805 và mất năm 1848. Sinh thời, bà nổi tiếng hay chữ, kiến thức rộng nên thời kỳ theo chồng vào làm việc ở Huế, bà đã được Vua Minh Mệnh (Minh Mạng) sung vào chức Cung trung giáo tập để dạy công chúa và các cung nhân. Trong thời gian đó bà đã được chứng kiến những cảnh vàng son lộng lẫy của vua chúa và cả mặt trái trong bộ máy triều đình. Do vậy năm 1847, sau khi chồng chết, bà đã từ bỏ chốn vàng son đem 4 con nhỏ về quê cha ở đất Nghi Tàm vui cùng dân làng làm nghề trồng cây, trồng hoa giữa cảnh Hồ Tây mênh mông sóng nước mà ấm áp tình người.

Được biết năm 1848 bà mất. Mộ bà được đặt sát bờ Hồ Tây nhưng sau này sóng gió Hồ Tây làm sạt lở không còn tăm tích. Bà con dân làng còn cho biết một điều đau xót nữa là đến cả ngôi nhà, mảnh vườn xưa của bà con cháu cũng không còn giữ được ngoài hồn thơ của bà đã được ghi tạc trong ký ức dân gian. Với bà chẳng có đền đài, lăng mộ, nhưng hồn thơ của bà đã tạc vào sóng nước, mây trời, cây cỏ Hồ Tây nay vẫn “trơ gan cùng tuế nguyệt” và những giai thoại còn được dân gian lưu truyền kể lại mãi mãi về tình yêu của bà đối với làng xóm và cảnh vật thiên nhiên Hồ Tây

Vũ Văn Luân